МОНГОЛЫН ҮНДЭСНИЙ ЭВ НЭГДЛИЙН ГАЛТАЙ ЦОГТОЙ ДУУЧ, БИЛИГТ ЯРУУ НАЙРАГЧ Р.ЧОЙНОМЫН “БУРИАД” НАЙРАГЛАЛЫН ТУХАЙД…
1. Чойномтой анх танилцсан минь
Чойномтой нэгэн цаг үед амьдарч, түүний галтай цогтой, уран сэцэн шүлэг найргийг шимтэн, эрийн цээнд хүрсэн манай үеийнхний ,чухамдаа, миний хувьд яруу найргаар нь дөрөөлж сэтгэлд минь ургаж төлжсөн өөрийн гэсэн Чойном бий болсон сон. Тэр бол хэнтэй ч үл хуваалцах,зөвхөн, миний Чойном байлаа. Тэрхүү Чойном бол түүний бичсэн, дараа нь миний олж уншсан шүлэг найргаас нь ургамал, миний сэтгэлийн Чойном байлаа.
Чойномтой анх уулзсанаа би ер мартдаггүй юм. 1967 оны хавар юмсан. Бүтэн сайн өдөр байсан шиг санагдана. Нэг ангийн,нэг байрны Ломбын Нямаа бидэн хоёр тэр үеийн 120 мянгат буюу 19-р хорооллоос төв рүү орох чиглэлийн автобусны буудлын өмнөхөн унаа хүлээсхийн зогсож байтал, Танкны хөшөө байдгийн хавь, замын эсрэг талаар Богдын ногоон ордон чиглэлээс гарсан бололтой нэг их содон хүн явж харагдаж билээ.Яагаад содон санагдсан бэ? гэвээс өмссөн хувцас болоод алхаа гишгээнд нь л байсан байх.
Нямаа түүнийг олж харангуутаа их л яарангуй зам хөндлөн гарч мань хүнтэй гар барьж хөөрөлдөж гарав. Тийн яарч явахдаа намайг гараараа даллаж байна. Нямаагийн ингэх бүрийд заавал гойд чухал учрал болдгийг хэзээний мэддэгийн хувьд хааяа нэг сүнгэнэн өнгөрөх машин тэрэгний зай зав харуулдасхийж “За яахав энэ хоёр хөөрөлдөж л байг гэсэншүү юм бодсоор алгуурхан хүрч очвол, Нямаа: -Яруу найрагч Чойном, манай байрны Галсан гэж бид хоёрыг анх танилцуулж билээ. Яг тэрхэн мөчид Чойномыг харсан минь өнөөдөр ч миний ой тойнд өчигдрийнх юм шиг тодхон хадгалагджээ. Задгай каракуль захтай өвлийн саарал пальтотай, хар бор гоголь малгай ташуудуулсхийн духдуулсан,өтгөн хөмсгийн дороос хурц хар нүд нь цогтой гялалзах, өвлийн жаварт нэлээд даарсных биз ,янхигар өргөн шанаа нь товойж ,хацар нь улаа бутарч,хацрын нь нарийн улаан судасны судал бүр нь тодын тод зурлаатан харагдаж байлаа. Унжуудуу монхор хамар нь миний дотоодын Чойномынхоос тэс ондоо байсанд нь миний урам нэлээд хугарч билээ. Яагаад гэвэл, тэрээр, миний дотроо үүтхэн ургуулсан Чойномын дэргэд өчүүхэн буюу манай нутгийнхны хэлдгээр “баазхан” нөхөр байлаа. Алхаа гишгээ нь нэг л эрүүл залуу хүнийх шиг биш байлаа. …Анх түүнтэй танилцах зуур үлдсэн сэтгэгдэл гэвээс ийм сайхан бүтээлтэй галтай найрагч чухамдаа өрөвдмөөр харагдаж билээ.Энэхүү сэтгэгдлээ нуугаад ч яахав.Тэр үед би өөрийнхөө унжуу монхор хамраасаа хүртэл багагүй ичисхийж явдаг байсан минь ийн бодоход хүргэсэн ч байж болох л доо. Яваа яваандаа Чойномтой шадарлан дотносохын цагт анх танилцсан үеийн сэтгэгдэл арчигдан арчигдаад, агуу хүмүний жинтэй үг алхам алхмаар сэтгэлийн ертөнцийг ахин шинээр хүчирхэг гэгч нь эзэгнээд ирэхийн цагт гэрэл сүүдэр хоёр, сайн муу хоёр, сайхан муухай хоёр хослон оршихын жам ёсыг би аргагүй таньж билээ. Тэрээр үг пуу цөөтэй, хэн хүний хэлснийг угт нь хүртэл нягтлан тунгаадаг, ер бусын, зөвхөн бүтээлээрээ л ярьдаг хүн байж дээ.
2. Эл найраглал хэрхэн хэвлэгдсэн тухай
Р.Чойномын “Буриад” найраглал 1990 онд “Сүмтэй бударын чулуу” яруу найргийн түүвэрт нь орж хэвлэгдсэнээс хойш буриад хүмүүсийн анхаарлыг гойд татаж эхэлсэн юм. Энэ үеэс монгол улсад буриад хэл аялгуунаа хоёр чиг удаа хөрвүүлэгджээ. Анхдагч хөрвүүлгийг Батширээтийн Дандаржавын Дашшарав, удаахийг нь Алёхон гэж нутаг усныхандаа алдаршсан, ардын аман яруу найргийн ясны хорхойтон Худай омгийн Цэдэнгийн Намсрай нар унаган буриад хэл аялгууныхаа ур ухааныг шавхан байж хийжээ.
Эхний хувилбар нь Хан Хэнтий нутгийнхны эдүгээ цагийн хэл ярианаа дулдуйдан, уран яруу уянгыг эрхэмлэн буулгаснаараа уншигчдын сэтгэлд нийцсэн сайн хөрвүүлэг болсон ажээ. Алёхон хэмээх Ц.Намсрайн хувилбар нь буриад хэлний эртний үг хэллэгийн онцлогийг аль болох түлхүү оноон илэрхийлэхийг эрхэмлэснийхээ хувьд тун сонирхолтой болсон ажээ.
Тус бүрнээ товхийсэн ном болгон хэвлүүлснээр монголын-буриад зон өөрийн хэл аялгуунаа өөрсдийнхөө тухай их халхын зовлонт найрагчийн дууллыг ихэд таашаан, хөгшин хөвөөгүй бахархалтайяа хүлээн авч, сэцэн боржигины Чойномтой аль хэдийнэ танилцаж сэтгэлийн анд нөхөд болоод амжсан төдийгүй цээжээр уншин,үг ярианыхаа чимэг болгогсод ч олон болжээ.
Д.Дашшаравын хөрвүүлэг удалгүй Улаан-Үдэд нийтлэгдэж, Байгал шадрын зон олны дунд алгуурхан түгэн дэлгэрч, Чойномын алдрыг хилийн цаана дуурсгав. Ийнхүү буриад зон түмэнд эх хэл аялгуугаар нь хүртээл болгосон хоёр хөрвүүлгийг нэгбүрчлэн үзэхэд тус бүрнээ өвөрмөц онцлогтой, чамбайхан болсон гэдгийг зориуд тэмдэглэвээс нэн зохистой билээ. Мөн Оросын холбооны Буриад улсын Ардын жүжигчин Чингис Гуруев буриад хэлнээ буулгаж, Цыремпилов.Н орос хэлнээ хэсэгчлэн орчуулжээ. Ийнхүү “Буриад” найраглал Евроази дахинаа аялж эхлэвэй.
Энэхүү, өнөөдөр Таны гар дээр очиж буй “Буриад” найраглалд нэмэлт хасалт хийгээгүй, ямар нэгэн учир шалтгаанаар санаа оноог нь зөөлрүүлээгүй анхдагч бүрэн эхээрээ орж юм. Урьд өмнө нь уншигчдын хүртээл болж амжаагүй, яруу найрагчийн анхдагч бичвэрийг буриадаар хөрвүүлэн бичих завшаан тохиосонд туйлын баяртай байнам. Найраглалд энэ хөрвүүлэг туйлын сонирхолтой байх нь мэдээж хэрэг ээ. Гурван удаагийн хөрвүүлэгт гурван өөр янзаар оноон нэрлэсэн үг төдийгүй мөр бадаг цөөнгүй байгаа нь голцуу буриад ахуй, ёс заншил, тэдний сэтгэлийн дотоод ертөнцийн зураглал дээр аргагүй тодорхой харагдана. Гурван хөрвүүлэгт нийтлэг хэрэглэгдсэн үгс ч их бий. Энэ нь хойч үеийн судлаачдын шүүн тунгаах эрдэм шинжилгээний сэдэв болно гэдэгт үл эргэлзэнэм.
3. Чойном, “Буриад” найраглал хоёр судалгааны хүрээнд
Чойном судлалд цоо шинэ үзэгдэл бол ордос нутгийн хүү Хасбаатар “Чойномын амьдрал, уран бүтээл, урлах эрдэм” сэдвээр бие даасан судалгаа хийж, манай улсын ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдмийн зөвлөлд дэд докторын зэрэг хамгаалж, уул бүтээлээ “Цагийн жаварт бөхөөгүй зул” нэрээр “Өд” Сангаас эрхлэн хэвлүүлжээ. Энэхүү бүтээл нь судлаачид, яруу найраг шимтэн оролдохыг хүссэн хэн бүхний ширээний ном болсон. Эрдэмтэн Хасбаатарын судалгаан дахь шинэлэг уур амьсгал монголын яруу найраг, уранзохиолын “Чойном судлал”-д эрч хүч өгөх нь дамжиггүй.
Чойномыг шүтэн бишрэгч, социализмын үеийн Материал техник, хангамжийн улсын хорооны томоохон мэргэжилтэн, улсын наадмын их насанд ажнай хурдан хүлгээ сойж уралдуулан, түрүү магнайг авч байсан, нийслэлийн алдарт уяач Дашнямын Зандансүрэн Хэнтий нутгийн уяач, морины хорхойтнуудын хор шарыг бяцхан малтасхийж:- Хан Хэнтий нутаг Улс Монголдоо гуравхан суут хүмүүсийг л төрүүлж өгсөн юм биш үү? Эд нар хэн бэ? гэвээс Эзэн богд Чингис хаан, Ринчиний Чойном, дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ гурав л юм даа. Өөр хэн бугай эндээс төрсөн юм бэ? гэхлээр нэмж үг өчих, эрслэн сөрж маргаад байх хүмүн нэгээхэн ч байдаггүй гэж хошигнон ярьсан нь талаар бус болой.
Хөвсгөл аймгийн Баянзүрх сумын орос хэлний багш Л.Хөх-Өвгөн “Дал” сонинд нийтлүүлсэн “Ертөнцийг үзэх үзэл, орчин цаг” өгүүлэлдээ: “…тэмцэж, …ялж, …ядарч чадсанаар нь Тэмүжин, Ленин хоёрыг хутгаж холихгүй ч адилхан хайрлаж явснаараа Ринчиний Чойном найрагч хосгүй ухаантан, дэлхийн тайзны “дуучин” байжээ” гэж үнэлжээ. Эдүгээ цагийн эгэл сэтгэгч хэн бүхний сэтгэл зүрхэнд Чойном найрагчийг үнэлэх үнэлэмж алгуур хэдий ч өсөн нэмэгдэж байгааг харуулах баримт гэвээс энэ нь даруй мөн болно. Он цаг улирах тусам энэхүү үнэлэмж улам өргөжих буй заа.
4. Найраглал дахь Буриадын төрх
Миний бодлоор Чойномын “Буриад” найраглалыг уншсан хэн ч болов, баярлан бахархах, талархах хоёр гол шалтгаан байсан юмсанжээ. Нэг нь ХХ зууны монголын билигт найрагч Р.Чойном “улиран өнгөрөгч зууны турш улаан залаатай тахиа шувуу шиг” хувь төөрөгтэй явсан буриад түмний асаж унтарч, анивчиж, сүүмэлзэж явсан алдар нэрийг нь өргөж бүхэл бүтэн найраглал туурвиж,
Шүлэг бидэн хоёрын ханилсан
Шүр сувд шиг жилүүдийн хэлхээнд
Алтанхан эрхи болж үлдсэн
Аяа, миний буриад хэмээн олон угсаатан монголчуудын дундаас тэднийг онцгойлон шүүрч аваад, алттай, алтан эрхитэй адилтган зүйрлэсэн явдал байлаа. Сод билигт найрагч чухам есөн эрдэнийн дундаас алтыг нэн эрхэмлээд зогсоогүй буриад түмнийг алттай дүйцүүлснээрээ монголын яруу найраг төдийгүй, монголын гүн ухаан, түүх, угсаатны зүйн шинжлэх ухааны зөнч мэргэн мэдрэмжтэйгээ харуулж буриад түмний урмын утсыг сэргээж онгод хийморийг нь бадраавай. Нөгөө нь туйлын ухаалаг, үнэнч шударгууг эрхэмлэн дээдэлдэг хияд боржигины яс заасан шилдэг чанарын үүднээс “буриад” хэмээх борогхон ертөнцийг “Сэмжүүхэй”-н дүрээр нээн гаргаж, чухамдаа үе үеийн эрт, дунд үеийн монголын хаад Добун мэргэний үеэс хоритүмэд лүгээ хэд хэдэн үеийн турш ураг барилдаж хан, мэргэн, баатар, их хаан хөвгүүдийг нагацын цусаар давтан төрүүлж ирсний битүүхэн нууцыг харуулснаараа буриад зон төдийгүй, бүх монгол угсаатны сэтгэлийн угт хүрч чаджээ. Ийм хоёр шалтгаанаар буриад зон түмэн, буриад цустай бүхэн төдийгүй олон монголчууд баярлан хөөрч уншсан байна. Энэ нь үндэсний эв нэгдэлд дэндүү чиг өгөөж хишиг нь наалдацтай бүтээл болсон юм гэдгийг зориуд онцлон тэмдэглэмээр байна. Р.Чойном шүлэгтээ:
Хайртай жаахан Сэмжүүхэйг төрүүлсэн
Халуун элгэн буриад зон
Хан Хэнтий, Онон, Хурхын
Хатуу сахиуст-Буриад зон гэж онцлон буриадын үнэлэмжтэй сайн сайхан чанар бүхэн тэнгэрлиг шинж чанартай, энэ зон –хатуу сахиустай, хатан зоригтой, хийе гэвээс л хийж чаддаг, үр дүнд хүрдэг дайчин ажилсаг зон гэдгийг хүмүн судлалын мэргэжилтэн мэт нээн үзүүлжээ. Олноос онцлоход
“Заншил нь содон, байдал нь сонин
Зан эрчүүд, сэтгэл нь чанга
Зайлуул,энэ буриад зон
Түүхийн бэрхийг үүрсэн биз ээ” гэснээрээ хатууг үзэж, халуун чулуу долоосных л ийм нийтлэг чанартан үүдэж бүрэлдсэн гэж яруу найрагчийн гал халуун зөн мэдрэмжээр барин тавин хэлжээ. Угсаа гарлын улаан утсыг нь дамжин явж, эрт балар цагийн буурал түүхийн гүн рүү “уурхайчин мэт” ухмайлан уруудан орохдоо
Яхад, туватай цус холилдож
Яагаад түнгүүс хамниган болж
Ямар учраас баргууд тасарч
Явдал нүүдэл үүсч өнгөрснийг
Хатуу жилүүдийн амьд гэрч
Хашир баавайнууд хүүрнэх үү гэхээс
Хадмын аясаар жолоо татсан
Халхын түүхэнд мэдэхийн аргагүй” гэсэн нэгэн зүйл яруу сайхны дүгнэлтэнд тулж очжээ. Амьдрал, түүхийн үнэн, яруу сайхны яруу үнэн ийм гурван үнэн нэгэн цагт, нэгэн цэгт нийлэн сүлжилдэн хөврөвөөс жинхэнэ төгс төгөлдөр, яруу сайхан болном билээ.
Аль ч талаас нь авч үзсэн буриадыг эрхэмлэн дээдлэх, хүндэтгэх учиртайг тал бүрээс нь, цулд нь нээн гаргажээ. Энэ нь ”Төөрөлдөхийн төөрөггүй зон түмэн хэмээвэл буриад болой” хэмээх мэт ажээ… Эзэн богд Тэмүжин- Чингис хааны Ордос дахь онгонд Монгол угсаатны анхны ууган доктор профессор, төр, нам, нийгмийн зүтгэлтэн, монголын сэтгүүл зүй, шинжлэх ухаан, боловсрол зэрэг олон салбарыг үндэслэгч Ц.Жамцарано нэгэн бээр очоод Эзэн Богд Чингис их хаанаа хүндэтгэл үзүүлэхдээ “нагацнадын чинь өмнөөс” хэмээн хандсан сан билээ. Чингэвээс Чойном боржигины бор талын боржигин ясны нэгэн мөнөөс мөний хувьд эрхэм дээд язгууртай их хаадынхаа жишгээр Алангоо эхийн алсын үртэс “Сэмжүүхэй”-тэй учирсан ч өдтэй бичгийг нь өртөөн дээрээс өлөн нүдтэн өрөвхийн базаж, эрин цагийнхаа эзэн дээдсийн нүд чихийг мялаасны харгайгаар амьдралын алтан хэлхээ нь тасарч, аль ч үгүй болсон гэдгийг “Цагаан морин жил бид хоёр”, “Утгын мэргэдийг шинжихүй” номдоо өчүүхэн хүн илэрхий өгүүлэхийг зорьсон билээ. Болгоомуй заа.
1990-ээд онд хэвлэгдэж байсан “Буриад” найраглалд:
“Хадмын аясаар жолоо татсан
Халхын түүхчид мэдэхийн аргагүй” хэмээдэг билээ. Үүнийг бид Зөвлөлт нийгмийн байгууллын, тэдний зөвлөхүүдийн захиа даалгаврын дагуу монголын түүх бичигдсээр ирсэн гэж өгүүлсэн гэж ойлгодог байсан бол одоогийн бүрэн эхэд:
Хадмын аясаар жолоо татсан
Халхын түүхэнд мэдэхийн аргагүй” хэмээсэн нь судалж бичдэг цөөн хэдэн хүмүүсийн тухайд бус цулдаа Монголын түүхийн гүн рүү ханджээ. Энэ нь зөвхөн ХХ зууны ойлголтыг даруй дөрвөн зууны тэртээх өргөн хүрээнд аваачин хамруулснаараа Манжийн бурангуй эрхшээлд байсан үеийг багтаагаад авсан байх жишээтэй. Олон зууны турш Чингис хааны Их Монгол улсын гал голомт, алтан ургийн ариун дагшин элит яс цусны эсрэг эзэрхэгчид ямар нарийн санаатай, хорон бодлого явуулсныг битүүхэн түншиж өгүүлсэн гүн гүнзгий утга санаа аяндаа ургаж гараад байдаг, учир начир ундраад байдаг хүлхэж үл барам “бурам” мэт сэтгэгдэл төрүүлнэ.
Тэрээр ард түмэндээ хандаж:
“Ажилсаг энэ буриад зон
Ард түмэнд минь ихийг өгсөн шигээ
Ид ургах хориодхон насанд минь
Их зүйл өгснийг би мартахгүй” гэсэн байдаг. Чойном төдийгүй монголын ард түмэн мартах учиргүй хэмээсэн санаа бий сэн билээ. Энэ санаагаа төгс урлах зав чөлөө яруу найрагчид олдоогүй бололтой.
Буриад хэлнээ буулгаваас
“Ажалша бэрхэ энэ буряад зон
Арад түмэндэмнай ехые үгэhэн шэнгеэ
Эди сэсэглэхэ хорёодхон наhандамни
“Эбэрым дүүргэжэ” намда үгэhыень
Энээхэн наhандаа яажа марталтайб-
гэсэн санаа яруу найрагчийн найраглалын гол үзэл санаа болж, тэрээр буриад зон түмнээсээ бултаараа суралцваас авах зүйл нэн үлэмж хэмээсэн байх жишээтэй.
5. Найраглалын үзэл санаа
Өнөөдөр би суутны ёсоор амьдарсан эрхэм нөхрийнхөө тухай эргэн дурсаж сууна. Насны өндөрлөгөөс аагтай насандаа туурвисан бүтээл бүтээлийн нь дундаас миний судсаар гүйж байгаа хорь буриад цусыг минь хэрхэн үнэлж цэгнэснийг нь гайхашран суунам.
Найрагч “Буриад” найраглалдаа дэвшүүлсэн гол санаа нь бид чинь буриад шиг амьдрах учиртай гэж аль тэртээ ХХ зууны далаад оны эхээр тунхаглан зарлаж байсанд оршино. Боржигон удмын төдийгүй монголын олон угсаатны төөрөг заяан дахь буриадын түүхэн үүргийг тодорхойлон айлджээ. Хорь удмын Алангоо эхийн хүмүүжлээр монголын алтан ураг эхэлж, монголын язгууртнууд жинхэнэ боржигин язгууртан болсон түүх бий. Нагацын тэнгэрийг дээдлэн ирсэн ариун уламжлал буй. Их хаад төрж, Их Монгол улс “нагацнад”-ын тус дэмээр хөлөө олж явсныг сайтар мэддэг нэгэн байв. Энэ нь “Буриад”-аа тэрлэх гол үндэс болсон төдийгүй Их Монгол улсын мандал бадралын зүг чигийг заасан тодорхойлж өгсөн яруу дуулал авай.
Монгол угсаатны үндэсний эв нэгдэл мандан бадрах болтугай!
Монгол Улс минь хөгжин дэвжих болтугай!